Σε τι μας χρησιμεύουν τα συναισθήματα;

Μιλάμε συνέχεια για τα συναισθήματά μας, αλλά τι είναι πραγματικά;

Καταρχάς, μια διευκρίνιση: Δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς ποια είναι τα βασικά συναισθήματα: φόβος, λύπη, θυμός, χαρά, κατά μερικούς (Ekman 1984, 1992a,b· Ekman, & Davidson, 1994), ενώ σύμφωνα με άλλους συμπεριλαμβάνονται η έκπληξη και η αηδία.

Ωστόσο, υπάρχει απόλυτη ομοφωνία ως προς τη χρησιμότητα των συναισθημάτων. Τα συναισθήματά μας είναι ο βασικότερος μηχανισμός που έχουμε για να επιβιώνουμε ως ανθρώπινα πλάσματα.

Τα συναισθήματά μας μας κινητοποιούν – μας συν-κινούν (emotion, από το λατινικό emovere = κινώ). Πιο συγκεκριμένα, μας δίνουν πληροφορίες για το περιβάλλον μας και το τι συμβαίνει γύρω μας και μας κινητοποιούν να δράσουμε, ώστε να επιβιώσουμε.

Η θεραπεία EFT βασίζεται στα συναισθήματα, δηλαδή στις συναισθηματικές μας αντιδράσεις που δημιουργούνται μέσα στη συντροφική σχέση μας και είτε μας ανεβάζουν στα ουράνια (χαρά, αγάπη, νοιάξιμο) ή μας καταποντίζουν στη δυστυχία (θυμός, απελπισία, μοναξιά).

Είναι ευρέως διαδεδομένη κοινοτοπία η άποψη ότι «άλλο πράγμα η λογική και άλλο τα συναισθήματα». Όμως, αυτή η άποψη είναι απολύτως λανθασμένη. Τα συναισθήματα είναι απολύτως λογικά, δηλαδή αποτελούν πολύ λογικές, άμεσες αντιδράσεις σε εξωτερικά και εσωτερικά ερεθίσματα που υπακούουν σε μια εξόχως ζωτική λογική: να επιβιώνουμε.

Τα συναισθήματα πάντα έχουν νόημα, ακόμα και όταν δεν είναι προφανές εκ πρώτης όψεως.

Ο ρόλος και η επίδραση των συναισθημάτων στη ζωή του ανθρώπου στον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό είχε υποτιμηθεί σημαντικά μέχρι πρόσφατα. Τα τελευταία χρόνια, το επιστημονικό ενδιαφέρον στράφηκε στη διερεύνηση:

• των διαδικασιών της συναισθηματικής ανάπτυξης και ωρίμανσης,
• του ρόλου των συναισθημάτων στη ζωή του ανθρώπου και
• των αλλαγών που μπορούν να γίνουν, ώστε να βοηθηθούν οι άνθρωποι να πετύχουν περισσότερα στη ζωή τους.

Μελετώντας τα συναισθήματα μπορούμε πλέον να εξηγήσουμε γιατί ορισμένοι άνθρωποι με υψηλό δείκτη νοημοσύνης αποτυχαίνουν επειδή διαθέτουν χαμηλού επιπέδου δυνατότητες επίλυσης συναισθηματικών προβλημάτων. Αντίθετα, συχνά παρατηρείται εντυπωσιακή επιτυχία ατόμων με μέτριο δείκτη νοημοσύνης, οι οποίοι όμως διαθέτουν δυνατότητες συναισθηματικής νοημοσύνης, τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία της οποίας διαφαίνονται στην ακόλουθη ρήση του Αριστοτέλη από τα Ηθικά Νικομάχεια:

Ο καθένας μπορεί να θυμώσει – αυτό είναι εύκολο. Αλλά το να θυμώσει κανείς με το σωστό άτομο, στον σωστό βαθμό και στη σωστή στιγμή, για τη σωστή αιτία και με τον σωστό τρόπο – αυτό δεν είναι εύκολο. (Νέστορος, 2000)

Ας δούμε ένα παράδειγμα, για να καταλάβουμε γιατί μας χρησιμεύουν τα συναισθήματα:

Αν περπατάω σ’ ένα μονοπάτι και αντικρίσω μπροστά μου ένα σκούρο μακρουλό πράγμα στο έδαφος, είναι ζωτικής σημασίας να προβώ σε μια ταχύτατη, άμεση εκτίμηση: Είναι απειλητικό αυτό το πράγμα; Δεν έχω την πολυτέλεια του χρόνου να καθίσω να το σκεφτώ με το πάσο μου. Σημασία έχει η ταχύτητα της αντίδρασης, όχι η ακρίβεια.

Γι’ αυτό και ως θηλαστικά έχουμε στον εγκέφαλό μας την αμυγδαλή, η οποία μας επιτρέπει να έχουμε άμεσες συγκινησιακές αντιδράσεις. «Αυτό μπορεί να είναι φίδι! Φόβος!» Αμέσως, μπαίνει σε λειτουργία ένας μηχανισμός της φυσιολογίας μας: φοβόμαστε, αυξάνεται η αρτηριακή πίεση και προκαλείται ταχυκαρδία, ώστε να αυξηθεί η ποσότητα του αίματος στους ιστούς του οργανισμού, αυξάνεται ο μυϊκός τόνος των σκελετικών μυών, ώστε το άτομο να είναι έτοιμο να τρέξει, να πολεμήσει ή να παγώσει (fight, flight, freeze), μπροστά στον εκτιμώμενο κίνδυνο.

Σε δεύτερο χρόνο, μπαίνει σε λειτουργία και ο προμετωπιαίος φλοιός (το «ορθολογικό», πιο εξελιγμένο τμήμα του εγκεφάλου μας), ο οποίος μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε την κατάσταση μπροστά μας πιο αναλυτικά: «α ναι, όντως είναι φίδι, ας απομακρυνθώ» ή «κλαδί είναι τελικά, συνεχίζω». Ο προμετωπιαίος φλοιός βασίζει την ανάλυσή της κατάστασης στην παρακαταθήκη εμπειριών που έχουμε αποκτήσει μέχρι τώρα στη ζωή μας. Όμως, έχει ήδη προηγηθεί η πυροδότηση της αμυγδαλής. (Περισσότερα για την αμυγδαλή, τον συγκινησιακό νου και τον λογικό νου, διαβάστε το άρθρο Συναισθηματική πειρατεία).

Τι σημαίνει αυτό για τις ερωτικές σχέσεις μας;

Ας δούμε ένα παράδειγμα χωρίς φίδια (που σπάνια συναντάμε στην καθημερινότητά μας πλέον) αλλά με κάτι πιο επικίνδυνο και πιο συχνό: ο φόβος να μας απορρίψει η/ο σύντροφός μας:

Είμαι στην κουζίνα και φωνάζω τον σύντροφό μου: «Πέτρο!» Θέλω να τον ρωτήσω κάτι. Καμία απάντηση. Ξαναφωνάζω: «Πέτρο!» Καμία απάντηση, ενώ «ξέρω» ότι είναι στο σαλόνι. Ξαναφωνάζω, αυτή τη φορά πιο έντονα: «Πέτρο!» Καμία απάντηση.

Τότε συμβαίνει κάτι «παράλογα λογικό»: Ξαφνικά, νιώθω να φουντώνω, εκνευρίζομαι και την επόμενη στιγμή ορμάω στο σαλόνι. «Πέτρο, σου μιλάω, γιατί δεν απαντάς;» φωνάζω θυμωμένα, με σφιγμένες γροθιές, φωνή με ένταση.

Τι συνέβη πραγματικά; Φωνάζω τον σύντροφό μου κι αυτός δεν ανταποκρίνεται. «Λογικά» θα μπορούσα να υποθέσω ότι ο σύντροφός μου δεν με ακούει γιατί α) φοράει ακουστικά, β) δεν είναι στο σαλόνι αλλά κάπου αλλού, γ) κάνει κάτι που τον έχει απορροφήσει, δ) μιλάει στο τηλέφωνο, κτλ κτλ. Με βάση, όμως, τη δική μου προσωπική ιστορία, η έλλειψη ανταπόκρισης από τον σύντροφό μου σημαίνει μόνο ένα πράγμα: Δεν ενδιαφέρεται! Με αγνοεί!

Η έλλειψη ανταπόκρισης στο κάλεσμα του συντρόφου μου πυροδότησε την αμυγδαλή μου. «Απειλή!» λέει η αμυγδαλή. Αμέσως αντιδρώ ανάλογα με τον δικό μου κλασικό τρόπο αυτοπροστασίας: να θυμώσω και να επιτεθώ, να απομακρυνθώ και να του κρατήσω μούτρα, ή να παγώσω μέσα μου.

Ταυτόχρονα, ο σύντροφός μου προσλαμβάνει την αντίδραση του συντρόφου του: έναν/μια άνθρωπο που φωνάζει ή κρατάει μούτρα. Αμέσως, ενεργοποιείται η δική του αμυγδαλή: «Φόβος! Ωχ! Μου έχει θυμώσει. Κάτι έκανα!» Και θα αντιδράσει ανάλογα με τον δικό του κλασικό τρόπο αυτοπροστασίας: θα θυμώσει και θα επιτεθεί, θα απομακρυνθεί και θα κρατήσει μούτρα, θα παγώσει μέσα του για να μη χειροτερέψει η κατάσταση.

Αυτή είναι η συναισθηματική χορογραφία της σχέσης, ένα καταστροφικό πινγκ-πονγκ συναισθηματικών δράσεων και αντιδράσεων, που ενεργοποιείται μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτου.

Εδώ έρχεται η θεραπεία EFT, για να μας βοηθήσει να αντιληφθούμε αυτόν τον φαύλο κύκλο και πώς να τον σπάσουμε, αναδιοργανώνοντας τον τρόπο που δρούμε και αντιδρούμε, αποκτώντας βαθιά, ανθρώπινη κατανόηση για την ανασφάλειά μας και την ανασφάλεια του ανθρώπου που αγαπάμε. Το συναίσθημα είναι η μουσική για τη χορογραφία της σχέσης των ενηλίκων. Όταν αλλάζουμε τη μουσική, αλλάζουμε και τη χορογραφία.

Η συναισθηματική μας ανταπόκριση στα ερεθίσματα που παίρνουμε από τους άλλους ανθρώπους είναι έμφυτη, όπως δείχνουν τα πειράματα του Έντουαρντ Τρόνικ με βρέφη στα παρακάτω βίντεο:

Η έλλειψη ανταπόκρισης από αυτόν που αγαπάμε προξενεί την ίδια αναστάτωση, φόβο, ταραχή και θυμό είτε είμαστε 6 μηνών είτε 66 χρονών. Παραμένουμε το ίδιο ευάλωτοι/ες απέναντι στους ανθρώπους που αγαπάμε και όταν αυτοί δεν ανταποκρίνονται, η απειλή που νιώθουμε είναι τεράστια.

Τα συναισθήματά μας προσφέρουν μια καταλυτική ανατροφοδότηση για το πώς μας επηρεάζει το περιβάλλον μας. Αυτή η ανατροφοδότηση ρυθμίζει τις αντιδράσεις μας και οργανώνει τη συμπεριφορά μας.

Ταυτόχρονα, τα δικά μας συναισθήματα μεταφέρουν πληροφορίες στους γύρω μας και άρα ρυθμίζουν τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μας. Η πρωτογενής λειτουργία των συναισθημάτων είναι να μας παρακινούν να τα βγάζουμε πέρα γρήγορα με σημαντικές διαπροσωπικές συναντήσεις. Γενικά, τα συναισθήματα λειτουργούν σαν εσωτερική πυξίδα, μας καθοδηγούν στην καθημερινότητά μας και μας παρέχουν ζωτικής σημασίας πληροφορίες για το προσωπικό μας νόημα των γεγονότων, μας λένε τι ακριβώς έχουμε ανάγκη. Είναι σχεδόν αδύνατο να λειτουργήσουμε χωρίς να έχουμε σαν σημείο αναφοράς τα συναισθήματά μας.

Όταν βλέπουμε κάποιον να εκφράζει λύπη (π.χ. να κλαίει), ξεπηδά αυτόματα από μέσα μας η ανάγκη να παρηγορήσουμε, να δείξουμε νοιάξιμο. Όταν βλέπουμε κάποιον να γουρλώνει τα μάτια έντρομος και να το βάζει στα πόδια, είναι πολύ πιθανό να τον μιμηθούμε χωρίς να το πολυσκεφτούμε. Οι άνθρωποι είμαστε κοινωνικά, αγελαία ζώα· ζούμε μέσα σε κοινωνίες και αλληλεπιδρούμε συνεχώς. Τα συναισθήματα μας μάς επιτρέπουν να πλοηγούμαστε στις κοινωνικές μας σχέσεις.

Ο θυμός μας ενεργοποιεί να βάλουμε όρια, φοβίζει αυτόν που μας επιτίθεται και μας προστατεύει από πιθανό κίνδυνο. Η λύπη είναι αντίδραση στην απώλεια και ξυπνάει στους άλλους την ανάγκη να μας φροντίσουν. Η ντροπή μας ωθεί να κρυφτούμε και να φροντίσουμε τη θέση μας στην κοινωνική μας ομάδα. Ο φόβος μας ενεργοποιεί για μάχη ή αποφυγή, ώστε να προστατευτούμε. Η χαρά μας δίνει την πληροφορία ότι αυτό που ζούμε μας κάνει καλό και μας συνδέει με τα άλλα μέλη της αγέλης μας.

Η EFT θεραπεία μας βοηθάει να κατανοήσουμε τα συναισθήματά μας και αυτά που φαίνονται εύκολα ή συχνά και αυτά που κρύβονται από πίσω και στη συνέχεια να φροντίσουμε ο ένας τον άλλον με νέους τρόπους.

Βιβλιογραφία

• Johnson, S. M. (2004). The Practice of Emotionally Focused Couple Therapy: Creating Connection. New York: Brunner-Routledge (pp. 64-71)
• Damasio, A. R. (1994). Descartes’ Error: Emotion, Reason And The Human Brain. New York: Guilford Press.
• Ekman, P. (1992). An argument for basic emotions. Cognition and Emotion, 6, 169-200.
• Ιωάννης Ν. Νέστορος (2000): Σύγχρονες Απόψεις για το Ρόλο των Συναισθημάτων στην Ψυχική Υγεία, Εργασία δημοσιευμένη στα Πρακτικά του Συνεδρίου του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης.