Συναισθηματικοί δεσμοί: γιατί είναι σημαντικοί;

Οι συναισθηματικοί δεσμοί που δημιουργούμε με άλλους ανθρώπους είναι το θεμέλιο της επιβίωσής μας.

 

Μια από τις πιο σημαντικές ανθρώπινες ανάγκες, αν όχι η πρωταρχική, είναι η δημιουργία μιας ασφαλούς σχέσης, η δημιουργία ενός συναισθηματικού δεσμού (attachment) με τους σημαντικούς ανθρώπους στη ζωή μας: γονείς, παιδιά, συντρόφους, φίλους.

Η θεωρία του συναισθηματικού (attachment theory) δεσμού εξηγεί τον τρόπο μαθαίνουμε από βρεφική ηλικία να συνδεόμαστε με τους σημαντικούς ανθρώπους στη ζωή μας. Η θεωρία ξεκίνησε με τις έρευνες του John Bowlby (1973), ο οποίος μελέτησε τον αποχωρισμό του παιδιού από τη μητέρα και τα επακόλουθά του, με στόχο να αναλύσει πόσο σημαντικός παράγοντας είναι η αίσθηση της ασφάλειας στη σχέση, η αίσθηση ότι ο γονιός (σε βρεφική ηλικία, ο/η σύντροφος ως ενήλικες) είναι εκεί για μας, για να μας φροντίζει και να μας συμπαραστέκεται.

Τα πειράματα που διεξήγε η Mary Ainsworth (1978) με παιδάκια και τις μητέρες τους σε τεχνητά και φυσικά περιβάλλοντα της επέτρεψαν να αναλύσει περαιτέρω τον τρόπο που οι άνθρωποι μαθαίνουμε να (μη) συνδεόμαστε με άλλους ανθρώπους στη ζωή μας. Δείτε σε αυτό το βίντεο τι συμβαίνει όταν ένας γονιός κατεβάζει ρολά στο μωρό του:

Με το πείραμα «διαδικασία άγνωστης κατάστασης» (strange situation procedure) παρατηρήθηκε και αναλύθηκε ο βαθμός και η μορφή του συναισθηματικού δεσμού σε βρέφη 9-18 μηνών με τη μητέρα (τα πειράματα επιβεβαιώθηκαν και με πατεράδες, αργότερα). Πώς αντιδρά το βρέφος όταν η μητέρα του φεύγει; Και, κυρίως, πώς αντιδρά όταν επιστρέφει; Τα πειράματα αυτά επιβεβαιώθηκαν πολλές φορές σε τεχνητά περιβάλλοντα εργαστηρίου αλλά και σε φυσικές συνθήκες στα σπίτια οικογενειών, οδηγώντας την Ainsworth στην ακόλουθη ταξινόμηση συναισθηματικού δεσμού:

Ainsworth: Αντίδραση βρέφους σε άγνωστη κατάσταση	Main: Μοντέλο συναισθηματικού δεσμού σε ενήλικες μέσω συνεντεύξεων
Παιδιά	Ενήλικες
Ασφαλής δεσμός Δείχνουν να ενοχλούνται με την πρώτη απομάκρυνση και κλαίνε κατά τη δεύτερη απομάκρυνση. Όταν ο γονιός επιστρέφει, τον πλησιάζουν αμέσως και συνήθως ζητούν να τα πάρει αγκαλιά. Αφού επιβεβαιώσουν την επαφή με τον γονιό, γυρνάνε στο παιχνίδι τους.	Ασφαλής δεσμός / Αυτόνομα & συνδεδεμένα άτομα Κατανοητή, συνεργατική συνομιλία με τους ερευνητές όταν εγείρονται θέματα σχέσεων/δεσμού, είτε αυτά είναι ευχάριστα είτε δυσάρεστα. Εκτιμούν τη συντροφική σχέση, προσπαθούν να μιλάνε με αντικειμενικότητα. Νιώθουν ασφάλεια και συγχρόνως ο εαυτός τους.
Ανασφαλής δεσμός / προσκόλληση αποφυγή της σχέσης Δεν κλαίνε όταν απομακρύνεται ο γονιός και παίζουν με τα παιχνίδια τους κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. Αποφεύγουν και αγνοούν τον γονιό όταν επιστρέφει. Όταν τα πάρει αγκαλιά, εκείνα τον αποστρέφονται, γυρνώντας το κεφάλι από την άλλη. Δεν υπάρχουν εκφράσεις θυμού ή απόγνωσης.	Ανασφαλής δεσμός/ Απορριπτικός τρόπος Θετικές περιγραφές των γονιών τους, περιγράφουν τη ζωή τους ως φυσιολογική, χωρίς τίποτα περίεργο, παρόλο που οι περιγραφόμενες καταστάσεις δεν είναι σε συμφωνία με το συναίσθημα. Λένε ότι οι αρνητικές εμπειρίες έχουν ελάχιστες έως καμία επίπτωση. Επίσης λένε ότι δεν θυμούνται και πολλά.
Ανασφαλής δεσμός /Αμφιθυμικά & αντιδραστικά ως προς τη σχέση με τον γονιό Τελείως απορροφημένα από τον γονιό κατά τη διαδικασία· δείχνουν θυμωμένα και ταυτόχρονα αναζητούν τον γονιό τους αλλά και αντιδρούν σε αυτόν. Εναλλακτικά, μπορεί φαινομενικά να δείχνουν λίγο θυμωμένα και να συμπεριφέρονται με παθητικό τρόπο. Δεν επιστρέφουν στο παιχνίδι τους όταν επιστρέψει ο γονιός και συνεχίζουν να εστιάζονται στον γονιό και να κλαίνε.	Ανασφαλής δεσμός / Προβληματισμός ως προς την σχέση Είναι άτομα απορροφημένα από τις εμπειρίες τους, μοιάζουν θυμωμένα, μπερδεμένα και παθητικά ή φοβισμένα. Μερικές φράσεις που χρησιμοποιούν είναι γραμματικά μπερδεμένες ή λένε διάφορες γενικολογίες χωρίς νόημα ή χρησιμοποιούν ψυχολογικές εκφράσεις. Δεν βγάζει κανείς εύκολα νόημα από τη διήγησή τους.

Η Sue Johnson μελέτησε χιλιάδες ώρες συνεδριών θεραπείας ζευγαριών με βάση τη θεωρία του συναισθηματικού δεσμού και εκπόνησε τη θεωρία της Emotionally Focused Therapy. Βασικά στοιχεία για το πώς δενόμαστε συναισθηματικά με τη/τον σύντροφό μας είναι τα εξής:

Η ανάγκη για σύνδεση (και αλληλεξάρτηση) είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Παρότι η αλληλεξάρτηση έχει κατηγορηθεί από τον πολιτισμό μας, τελικά δεν είναι ένα παιδικό σύνδρομο που πρέπει να ξεπεράσουμε ως ενήλικες, αλλά μια βαθιά ανθρώπινη ανάγκη που μας ακολουθεί ως τα γεράματα.

Η ασφαλής εξάρτηση ενισχύει την αυτονομία. Είναι οι δυο πλευρές του ίδιου νομίσματος, αφού για τον άνθρωπο δεν υπάρχει απόλυτη ανεξαρτησία. Η ασφαλής αλληλεξάρτηση μας επιτρέπει να δρούμε πιο ανεξάρτητα. Όταν νιώθουμε συνδεδεμένοι με ασφάλεια, νιώθουμε ότι αξίζει να δίνουμε και να παίρνουμε αγάπη και φροντίδα και καθένας από τους συντρόφους έχει υψηλή αυτοεκτίμηση στον εαυτό του και στις ικανότητες του, αυξάνοντας την αποτελεσματικότητα στη σχέση του. Όσοι αισθάνονται ασφάλεια, πιστεύουν ότι οι άλλοι θα είναι εκεί όταν τους χρειαστούν και τους εμπιστεύονται.

Το δέσιμο προσφέρει ένα ασφαλές πλαίσιο δράσης. Η επαφή με τους κοντινούς μας ανθρώπους, με τους ανθρώπους που έχουμε δεσμούς συναισθηματικού δεσίματος και αλληλεξάρτησης, μας προσφέρει έναν μηχανισμό επιβίωσης και καλή ποιότητα ζωής, ενώ η αδυναμία επαφής μας προξενεί μεγάλη ένταση και υπαρξιακή αγωνία. Η εγγύτητα ηρεμεί το νευρικό μας σύστημα, η απομάκρυνση προξενεί άγχος και μας κάνει να νιώθουμε ευάλωτοι/ες.

Η σύνδεση προσφέρει μια ασφαλή βάση, ένα ασφαλές καταφύγιο, μια φωλιά απ’ όπου μπορούμε να εξορμήσουμε για εξερεύνηση στο περιβάλλον. Όταν υπάρχει ασφάλεια στη σχέση, είμαστε πιο ικανοί να στηρίξουμε τους άλλους να αντιμετωπίσουμε ακόμη και τους καυγάδες και το άγχος της ζωής.

Καθοριστικό ρόλο παίζει η αίσθηση ότι η/ο σύντροφος μου θα είναι εκεί όταν την/τον χρειαστώ. Μπορούμε να είμαστε σωματικά παρόντες, αλλά συναισθηματικά απόντες. Η προσιτότητα και η διάθεση για ανταπόκριση ενισχύουν το δέσιμο. Ακόμη και η έκφραση θυμού είναι πολύ προτιμότερη από την απάθεια. Τα συναισθήματα είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του συναισθηματικού δεσμού, αφού μας υπαγορεύουν τον τρόπο που επικοινωνούμε με τους άλλους και μας θυμίζουν τις ανάγκες μας.

Όταν φοβόμαστε ή αισθανόμαστε αβεβαιότητα, αμέσως ενεργοποιείται η ανάγκη μας για σύνδεση και εξάρτηση. Όταν νιώθουμε μια απειλή (είτε μέσα στη σχέση είτε από κάποιο εξωτερικό γεγονός), αμέσως ξεπηδούν έντονα συναισθήματα και έντονη αναζήτηση για στήριξη, σύνδεση και εγγύτητα. Έχουμε απόλυτη και άμεση ανάγκη να αποκαταστήσουμε την αίσθηση ότι ο άλλος είναι εκεί για μας και μας στηρίζει.

Αν η ανάγκη μας για ασφαλή σύνδεση δεν ικανοποιηθεί και δεν υπάρξει συναισθηματική επαφή, τότε απειλούμαστε και διαμαρτυρόμαστε: θυμώνουμε, γεμίζουμε απόγνωση ή κατάθλιψη, απομακρυνόμαστε και παγώνουμε για να προστατευτούμε. Σε τέτοιες καταστάσεις κυριαρχεί ο θυμός. Υπάρχουν δυο είδη θυμού: Ο θυμός της ελπίδας, που προσπαθεί να πετύχει την επανασύνδεση, και ο θυμός της απόγνωσης, που συχνά καταλήγει σε κατάθλιψη.

Αν οι προσπάθειές μας για επανασύνδεση αποτύχουν και η έκκλησή μας προς τον άλλο δεν έχει ανταπόκριση, αντιδρούμε με δύο τρόπους: άγχος ή απομάκρυνση. Όταν υπάρχει κίνδυνος να χαθεί ένα αγαπημένο πρόσωπο, το σύστημα συναισθηματικού δεσμού μπαίνει σε συναγερμό. Πολλές φορές, προσπαθούμε να το κρατήσουμε με το ζόρι, για να μη μας φύγει. Προσκολλόμαστε, παίρνουμε συνέχεια τηλέφωνο, γκρινιάζουμε, παρακολουθούμε...

Άλλες φορές, ο συναγερμός που νιώθουμε μας οδηγεί σε επιθετικότητα, παρόλο που πρόθεσή μας είναι η επανασύνδεση. Αν όμως νιώθουμε ότι δεν υπάρχει ελπίδα για επανασύνδεση, τότε δείχνουμε αποστροφή, αποφεύγουμε να κάνουμε άλλες προσπάθειες και αποσυνδεόμαστε συναισθηματικά, συχνά με θυμό.

Τέλος, κάποιοι/ες συνδυάζουμε και τους δύο μηχανισμούς: από τη μία κυνηγάμε τον άλλον, με στόχο να πετύχουμε τη συναισθηματική σύνδεση, και ταυτόχρονα απομακρυνόμαστε με φόβο, όταν ο άλλος τελικά μας προσφέρει συναισθηματική σύνδεση. Αυτή η φαινομενικά παράλογη στρατηγική αποκαλείται στη βιβλιογραφία αποδιοργανωμένη (disorganised) και έχει τις ρίζες της σε χαοτικούς και τραυματικούς δεσμούς, όπου το άτομο (συνήθως ο γονιός) με το οποίο ήμασταν συνδεδεμένοι από τη μια προκαλούσε φόβο και από την άλλη αποτελούσε λύση στον φόβο, (π.χ. ένας πολύ εκφοβιστικός γονιός).

Βιβλιογραφία

• Ainsworth, M.D.S., et al., (1978). Patterns of Attachment: A Psychological Study Of The Strange Situation, Hillsdale, N.J.: Erlbaum
• Bowlby, J. (1973). Separation And Loss, vol 2. N.Y: Basic Books
• Johnson, S., (2004). The Practice of Emotionally Focused Couple Therapy: Creating Connection, N.Y. & Hove: Brunner-Routledge
• Main, M. & Hesse, E.. (1990). Parents’ unresolved traumatic Experiences are related to infant disorganized attachment status: Is frightened and/or frightening parental behavior the linking mechanism? In M. T. Greenberg, D. Cichetti, & E. M. Cummings (Eds.) Attachment in the Preschool Υears (p.p. 161-182). Chicago: University Chicago Press
• Johnson, S. Μ., Hunsley, J., Greenberg, L. S., & Schindler, D. (1999). Emotionally focused couples therapy: Status and challenges. Clinical Psychology: Science and Practice, 6, 67-79.
• Clothier, P. F., Manion, I. G., Gordon-Walker, J. G ., & Johnson, S. M. (2002). Emotionally focused interventions for couples with chronically ill children: A two year follow-up. Journal of Marital and Family Therapy 28, 391–399.
• Johnson, S. M., & Talitman, E. (1997). Predictors of success in emotionally focused marital therapy. Journal of Marital and Family Therapy 23, 135–152.  
• Halchuk, R. E., Makinen, J. A., & Johnson, S.M (2010). Resolving attachment injuries in cou-ples using emotionally focused therapy: A three-year follow-up. Journal of Couple & Relationship Therapy: Innovations in Clinical and Educational Interventions, 9, 31–47.