Έρωτας, σχέση, γάμος, οικογένεια. Στην εποχή μας τα ταυτίζουμε όλα σε ένα. Ήταν ή είναι πάντα έτσι όμως;

Έρωτας, σχέση, γάμος, οικογένεια. Στην εποχή μας τα ταυτίζουμε όλα σε ένα: ερωτεύομαι έναν άνθρωπο, κάνουμε σχέση και κάποια στιγμή παντρευόμαστε και δημιουργούμε οικογένεια.

Το παραπάνω μοντέλο είναι πολύ πρόσφατη επινόηση του δυτικού πολιτισμού. Ο έρωτας, οι ερωτικές σχέσεις, ο γάμος και η οικογένεια παίρνουν διαφορετικές μορφές ανάλογα με τον κάθε πολιτισμό και την κάθε εποχή. Το μοντέλο «ερωτευμένοι άντρας και γυναίκα σε μονογαμική, ερωτικά πιστή, σταθερή σχέση για μια ζωή με παιδιά» δεν είναι ούτε φυσικό, ούτε πανανθρώπινο ούτε διαχρονικό. Μάλιστα, σε σύγκριση με άλλα μοντέλα σχέσεων και οικογενειών, είναι σχετικά πολύ πρόσφατο και όχι τόσο διαδεδομένο όσο πιστεύουμε.

Για να δούμε ξεκάθαρα με πόσο πολυποίκιλους τρόπους οι άνθρωποι σχετίζονται ερωτικά μεταξύ τους παραθέτω ένα εκτενές απόσπασμα από το βιβλίο του Ζακ Αταλί «Η ιστορία του έρωτα», το οποίο αναφέρεται στην πολυανδρία. Στο ίδιο βιβλίο μπορείτε να διαβάσετε επίσης για την πολύ πιο διαδεδομένη πολυγυνία, αλλά και μια γενικότερη επισκόπηση της εξέλιξης των ερωτικών σχέσεων από τις αρχές της ιστορίας μέχρι τις μέρες μας.

Πολυανδρία

Η πολυανδρία ήταν ανέκαθεν παρούσα· συναντάται σε κάποια μητριαρχικά βασίλεια, όπως στην Αίγυπτο της τρίτης χιλιετίας π.Χ., και στους αρχαιότερους αγροτικούς λαούς της Ασίας. Σε μερικές στρατιωτικές κοινωνίες, όπως στην αρχαία Σπάρτη, οι άντρες φεύγουν να πολεμήσουν μακριά και δεν έχουν τον χρόνο να ασχοληθούν με την οικογένεια, γι’ αυτό μοιράζονται μια γυναίκα που, επιπλέον, έτσι κινδυνεύει λιγότερο να χηρέψει. Ο Ηρόδοτος περιγράφει έναν άλλο λαό όπου οι γυναίκες είναι πολυγαμικές, τους Γινδάνες, που κατοικούν νοτιοανατολικά της Καρχηδόνας· «Οι γυναίκες τους φορούν στα πόδια κρίκους από δέρμα, και η σημασία τους, καθώς λέγεται είναι η εξής: Μια γυναίκα φοράει έναν τέτοιο κρίκο για κάθε άντρα με τον οποίο συνουσιάστηκε, όποια έχει τους περισσότερους κρίκους θεωρείται η καλύτερη, αφού αγαπήθηκε από περισσότερους άντρες». Ο Καίσαρας πάλι, όπως ήδη είδαμε, μιλάει για πολυανδρία στους Βρετανούς, κατοίκους της σημερινής Μεγάλης Βρετανίας και μάλιστα, σύμφωνα με τον φίλο του και λαϊκό ρήτορα Κάιο Έλβιο Κίνα, λίγο πριν από τον θάνατό του ετοιμαζόταν να εκδώσει έναν νόμο που θα παραχωρούσε στις γυναίκες το δικαίωμα να παίρνουν όσους συζύγους ήθελαν.

Στους Άραβες πριν από το Ισλάμ, μια ομάδα αντρών, εννέα το ανώτερο, μπορούσε να έχει σχέσεις με την ίδια γυναίκα. Μπορούσαν επίσης να ζητήσουν από τον σύζυγο την άδεια να γίνουν εραστές μιας από τις συζύγους του. Ακόμα και σήμερα, στους Νάιρ του Μαλαμπάρ και της Κεράλας (που από την τρίτη χιλιετία π. Χ. ήταν σε επαφή με τους Αιγύπτιους, τους Βαβυλώνιους, τους Φοίνικες και τους Κινέζους), τα κορίτσια (που είναι απόγονοι, από γυναίκες, της προγόνου-ιδρύτριας του γένους), μόλις φτάσουν στην εφηβεία παντρεύονται συμβολικά με έναν άντρα· ύστερα έχουν όσους εραστές θέλουν, ακόμα και πολλούς ταυτόχρονα. Μερικές φορές, πάντοτε στους Νάιρ, μπορεί να υπάρξει μια αποκλειστική σχέση που, ανά πάσα στιγμή, η γυναίκα μπορεί να διακόψει. Τα παιδιά ανατρέφονται πάντα από τους αδελφούς της μητέρας, οι οποίοι τους μεταβιβάζουν γνώσεις, αξίες, θέσεις, τίτλους, αξιώματα, περιουσία, γη. Σε αυτή τη φυλή, οι άντρες δεν γνωρίζουν τα παιδιά τους.

Η πολυανδρία δεν έχει εξαφανιστεί. Δεν πρόκειται για μια συνήθεια θρυλική ή απαρχαιωμένη. Τη συναντούμε ακόμα και σήμερα στο Λαντάκ όπου, για να αποφευχθεί ο διαμερισμός της περιουσίας, επιτρέπεται στον πρωτότοκο μόνο γιο μιας ήδη πολυανδρικής οικογένειας να παντρευτεί μια γυναίκα την οποία μοιράζεται με τους αδελφούς του. Όταν μια γυναίκα και οι σύζυγοί της αποφασίζουν να παντρέψουν τον πρωτότοκο γιο τους, τον στέλνουν επίσκεψη σε όποιο γείτονα έχει μια κόρη της παντρειάς· μετά την τρίτη επίσκεψη, ο νεαρός άντρας δηλώνει την πρόθεσή του να παντρευτεί· τότε φέρνουν την κοπέλα που μπορεί να αποφασίσει ελεύθερα: αν συμφωνεί να παντρευτεί τον νεαρό άντρα, τότε παντρεύεται μαζί και τους αδελφούς του. Μετά τον γάμο, οι γονείς του γαμπρού μένουν μαζί με τους νεόνυμφους μέχρι τη γέννηση του πρώτου παιδιού· ύστερα αφήνουν όλη την περιουσία τους στους νεόνυμφους. Αν κάποιος από τους αδελφούς του συζύγου δεν θέλει να συμμετάσχει στον γάμο του αδελφού του, μπορεί να φύγει από το πατρικό σπίτι, να εγκατασταθεί σε ένα μικρό κομμάτι γης που ανήκει στην οικογένεια και να προσπαθήσει να στήσει το δικό του σπιτικό, μονογαμικό ή μη. Αν μια οικογένεια έχει έναν μόνο γιο, τον στέλνει να ζήσει με μια γυναίκα που έχει ήδη δύο ή τρεις συζύγους. Σε περίπτωση που ο ένας από τους αδελφούς εκλείψει, η γυναίκα μπορεί να 5ιαλέξει έναν άντρα άγαμο ή χήρο, με τον οποίο δεν έχει συγγενική σχέση, για να τον αντικαταστήσει. Όταν μια γυναίκα μείνει άτεκνη, οι σύζυγοί της πιστεύουν ότι πως ευθύνονται εκείνοι, προσκαλούν λοιπόν στο σπίτι τους τους περαστικούς ταξιδιώτες ελπίζοντας ότι έτσι θα αποκτήσουν παιδιά. Σε αυτά τα χωριά των Ιμαλαΐων, όπου οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις είναι σπάνιες, η παραγωγικότητα χαμηλή και η γεωργική παραγωγή εποχιακή, η πολυανδρία αντιπροσωπεύει συχνά, ακόμα και στις μέρες μας, πάνω από τους μισούς γάμους. Στις υπόλοιπες περιοχές το ποσοστό είναι μικρότερο.

Σε άλλους λαούς, όπως οι Γκουαγιακί της Βραζιλίας, η πολυανδρική οικογένεια δεν περιοριζόταν −και δεν περιορίζεται− στον γάμο με αδελφούς: μια γυναίκα δικαιούται να έχει απεριόριστο αριθμό συζύγων ή εραστών, χωρίς απαραίτητα να υπάρχει συγγένεια μεταξύ τους· επίσης όσους περισσότερους εραστές έχει μια γυναίκα, τόσο πιο περιζήτητη είναι· αν λοιπόν μια νεαρή γυναίκα μείνει έγκυος, ακόμα και πριν από τον πρώτο της γάμο, όλοι της δείχνουν μεγάλο σεβασμό και είναι ιδιαίτερα επιθυμητή από τους άντρες· αν σε μια Γκουαγιακί, ήδη παντρεμένη με πολλούς συζύγους, αρέσει ένας νεαρός άντρας, μπορεί να τον πάρει στο σπίτι της και να κοιμηθεί μαζί του και ύστερα να αναγγείλει στους συζύγους της ότι πήρε έναν καινούργιο σύντροφο που θα εγκατασταθεί μαζί με τους άλλους. Η γυναίκα ακόμα να εκδηλώσει προτιμήσεις μεταξύ των συζύγων της. Σε αυτή τη φυλή, κάθε άντρας αναγνωρίζει τα δικά του παιδιά.

Στους Μόσο, εθνότητα της νοτιοδυτικής Κίνας που ζει γύρω από τη λίμνη Λούγκου, εδώ και τουλάχιστον τριάντα τρεις αιώνες, εφαρμόζεται η μη αδερφική πολυανδρία. Περιλαμβάνει σήμερα εβδομήντα χιλιάδες ανθρώπους. Σύμφωνα με την κοσμογονία τους, τέσσερις αδελφές, απόγονοι της ίδιας προγόνου, απέκτησαν δέκα περίπου γιους και κόρες· από γενιά σε γενιά, οι κόρες κατόρθωσαν να επιβάλουν την πολυανδρία. Κάθε βράδυ, κορίτσια και αγόρια είναι εντελώς ελεύθερα να διαλέξουν έναν διαφορετικό σύντροφο που λέγεται axia ή «φίλος». Μόνο οι σχέσεις ανάμεσα σε μητέρα και γιο και ανάμεσα σε αδέλφια είναι απαγορευμένες. Μερικοί Μόσο έχουν μόνο έναν axia στη διάρκεια της ζωής τους, άλλοι πάλι, πάνω από εκατό. Κάθε βράδυ, οι άντρες στέκονται κάτω από το παράθυρο της κοπέλας που επιθυμούν· εκείνη διαλέγει αυτόν με τον οποίο θέλει να περάσει τη νύχτα και η μητέρα της κπέλας είναι υποχρεωμένη να δέχεται τους εραστής της κόρης της. όσο πιο μακριά είναι το μέρος από το οποίο κατάγεται ο άντρας, τόσο πιο μεγάλο κύρος αποκτά η γυναίκα, ακόμα κι αν εκείνος είναι απλώς περαστικός. Οι γυναίκες είναι «η πηγή, οι άντρες «οι ταξιδιώτες». Αν η κοπέλα απορρίψει έναν άντρα Μόσο, τότε εκείνος πρέπει να την αφήσει ήσυχη και να ψάξει να βρει κάποια άλλη που να τον θέλει. Αν δεν τα καταφέρει, πηγαίνει να κοιμηθεί στο σπίτι κάποιου θείου του. Οι άντρες δουλεύουν ελάχιστα, γιατί οι γυναίκες θέλουν να ξεκουράζονται στη διάρκεια της ημέρας, ώστε να είναι πιο ρωμαλέοι τη νύχτα. Αν το αγόρι εργάζεται, προσφέρει υφάσματα, τσάι ακόμα και χρήματα. Η κοπέλα προσφέρει στο αγόρι παντελόνια ή ζωνάρια. Η γυναίκα Μόσο είναι και σήμερα ο αρχηγός της οικογένειας· τα παιδιά ανατρέφονται από τους αδελφούς της μητέρας. Ένας άντρας Μόσο μπορεί να ζήσει στην οικογένεια μιας γυναίκας για ένα μικρό χρονικό διάστημα, αλλά δεν γίνεται ποτέ μέλος αυτής της οικογένειας. Αρκετές φορές τον χρόνο, ο άντρας κατοικεί για μερικές μέρες με την επίσημη σύζυγό του. Ο δεσμός ανάμεσά τους μπορεί να κρατήσει μερικούς μήνες, μερικά χρόνια ή μέχρι τον θάνατό τους. Πάντως, αν μια κοπέλα θέλει να διακόψει μια σχέση, αρκεί να κλείσει την πόρτα της στο αγόρι. Το όνομα κληροδοτείται από τις γυναίκες, η οικογενειακή ιδιοκτησία δεν αυξάνεται από γενιά σε γενιά και όλοι δείχνουν ευχαριστημένοι με αυτόν τον τρόπο ζωής· η εγκατάλειψη των ηλικιωμένων ανθρώπων, η γυναικεία παιδοκτονία, οι συγκρούσεις ανάμεσα σε γείτονες είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Το επίπεδο ζωής των Μόσο είναι άλλωστε αρκετά υψηλό σε σχέση με εκείνο άλλων μειονοτήτων της περιοχής. Αν και από το 1949 αρκετοί έγιναν μονογαμικοί, σήμερα πολλοί στρέφονται και πάλι στην πολυανδρία. Και τα ήθη αυτής της κοινωνίας είναι τόσο συναρπαστικά, που κατά την πεντηκοστή επέτειο της δημιουργίας των Ηνωμένων Εθνών, οι Μόσο έλαβαν τον τίτλο της «υποδειγματικής κοινότητας».

Και σε διάφορες όμως περιοχές της Ινδίας, στην Κεϋλάνη, στο Θιβέτ, στη Μογγολία και στην Κορέα, εξακολουθεί να υπάρχει η πολυανδρία. […] Η πολυανδρία συναντάται σήμερα στο Νεπάλ, στο Σικίμ, στους Τόντα στην Ινδία, στους Καλμούκους, στους Εσκιμώους, στους Σοσόνους της Νεβάδας, στους Ιροκουά, στους Αλεούτους, στους Κούριακ, στους Γιανομάμι της Βενεζουέλας, στους Κοζάκους του Ζαπαρόγκ, στους Μαορί της Νέας Ζηλανδίας, στους Γκουαντσέ των Κανάριων Νήσων, στην Τασμανία και σε μερικές φυλές των Μαρκίζων, στις Κανάριες Νήσους και στο Μάλι. Στο Shuckee της Σιβηρίας, οι γυναίκες παντρεύονται έναν μόνο άντρα, αλλά μπορούν να έχουν εραστές. Στους Rhades του Βιετνάμ και στους Tatum του Τιμόρ, οι γυναίκες πληρώνουν για να έχουν όσους άντρες επιθυμούν. Σε αυτές τις κοινωνίες, μόνο οι πιο πλούσιες γυναίκες μπορούν να αποκτήσουν πολλούς άντρες, ενώ η πλειοψηφία των γυναικών είναι μονογαμικές.

Άλλες ιδιαίτερες περιπτώσεις συναντιούνται στο Μπενίν και στη   Νιγηρία:  στους Γιορούμπα, στους Ίμπο, στους  Bamenda και στους Ντίνκα,  οι γυναίκες παντρεύονται μεταξύ τους, είτε ανά δύο (μια γυναίκα στείρα, που είναι παντρεμένη με έναν ή περισσότερους άντρες, παντρεύεται μια άλλη γυναίκα, η οποία γίνεται σύζυγος των συζύγων της πρώτης· τα παιδιά που γεννιούνται τότε, ανήκουν στη νέα σύζυγο) είτε πολλές ταυτόχρονα (μια πλούσια γυναίκα μπορεί να παντρευτεί πολλές γυναίκες και να τις αφήσει να έχουν σεξουαλικές σχέσεις με τον κοινό τους σύζυγο). Αυτή η τελευταία περίπτωση αναγνωρίζεται ως πολυγυνία.

Τελικά, όποιες κι αν είναι οι διαφορετικές της μορφές, η πολυανδρία εφαρμόζεται ακόμα και σήμερα στο 1% περίπου του πληθυσμού του πλανήτη.»